Urząd Miasta Radziejówportal informacyjny

Parafia miała istnieć już przed 1143 r., a w 1249 r. występuje w dokumentach pleban radziejowski. Nie wiadomo jednak czy wsi Starego Pradziejowa czy późniejszego miasta. Kościół którego główny zrąb murów zewnętrznych zachował się do dnia dzisiejszego, fundowany był przez Jana Grota biskupa krakowskiego, dygnitarza królewskiego Kazimierza Wielkiego w 1331 r., roku zwycięskiej bitwy pod pobliskimi Płowcami. Zastanawiające jest usytuowanie kościoła w najwyższym punkcie miasta w południowo-wschodnim obrzeżu średniowiecznego miasta i nietypowym oddaleniu od rynku. Wychodzącą z niego ulicę Farną znowu nietypowo zamyka masyw budynku. Bardzo trudno dzisiaj odtworzyć pierwotny wygląd kościoła farnego.

Oprócz zachowanego zrębu nie wszystkich zewnętrznych murów w niepełnej wysokości i oczywiście fundamentów nic nie zachowało się poświadczające średniowieczno-gotycki rodowód budynku. Historyczne wiadomości są o nim bardzo skromne. W XVI w. miał mieć wieżę z zegarem znajdującym się pod opieką magistratu. W 1590 r. wdowa po staroście radziejowskim Janie, Zofia Leszczyńska ufundowała przykościelną kaplicę południową. W tym samym czasie kościół był restaurowany (XVI w.). Znajdowały się w nim cztery ołtarze. Natomiast wizytacja z 1779 r. informuje, że "wieże kościelne razem z murem odpadły i w gruzy rozwalone zostały". Według dalszej relacji w kościele znajdowała się wówczas podłoga z desek, trzy okna od strony południowej, dwa od północnej. Były również dwa "sklepy" do chowania zmarłych. Na przeciwko głównego wejścia stała wolnostojąca dzwonnica drewniana gontem pokryta z jednym dzwonem.
Fara w Radziejowie - od południa z 1910 r., zbiory PAN-IS

Kościół na przestrzeni wieków dzielił los miasta i wielokrotnie po kataklizmach wojennych i zniszczeniach pożarowych był odbudowywany. Miasto drewniane paliło się często, częściowo lub całkowicie przed 1493 r., ponownie przed 1528 r., 1610 r., 1656 r., 1704 r. Ponieważ za każdym razem ucierpiał również kościół, wymagał on potem odbudowy. W 1670 r. kościół parafialny otrzymał w darze od sejmiku radziejowskiego 20 sztuk beczek soli na reperację okien. Gorszy musiał być stan budynku w 1722 r. skoro na reperację kościoła przeznaczył sejmik aż 2000 szt. beczek. W 1720 r. sprowadzeni do Radziejowa Pijarzy objęli parafie w 1730 r. Do kościoła przybudowali oni klasztor niszczony pożarami w 1732, 1736, 1759 r. Po kolejnym zniszczeniu budynku pożarem w połowie XIX w. kościół został odbudowany w latach 1860-64. ze znacznym przekształceniem neogotyckim. Po opuszczeniu przez Pijarów Radziejowa rozebrano klasztor i kolegium. W 1913 odbudowano wg J. Frycza kaplice przy nawie. W 1928 r. podwyższono dach nad prezbiterium do pierwotnej wysokości kryjąc go dachówką. Wątek muru licowanego cegłą, produkowaną przez maszynę, wskazuje tylko kaplica południowa. Dlatego należy sprostować ustalenie J. Frycza, gdyż wątek zasadniczego zrębu murów kaplicy północnej jest co najmniej późnogotycki z cegły formowanej ręcznie (niewykluczona palcówka) i wypalonej drewnem. Wobec tego w 1913 r. wybudowano nową kaplicę południową, a północnej dobudowano nowy szczyt neogotycki. Potwierdza to w pewnej mierze plan restauracyjny miasta z 1820 r., gdzie zdecydowanie czytelna jest przybudówka kaplicy południowej.
Szkarpa blendowana od południowego zachodu, foto B. Rogalski, 1978 r.

Z zachowanego zabytku w obecnym stanie nie można w całości odczytać przebiegu gotyckiego muru zewnętrznego czyli - rysunku pierwotnego rzutu poziomego kościoła. Obecnie jest on murowany z cegły palonej w układzie gotyckim miejscami z dość regularnym wypunktowaniem płaszczyzny ściany ciemniejszymi główkami cegły zendrówki. Dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte trójbocznie ma dobudowaną od północy neogotycka zakrystię z przedsionkiem. Do szerszej i wyższej nawy czwórprzęsłowej przylegają od północy i południa kaplice w całości lub częściowo z 1913 r. od zachodu natomiast neogotycka kruchta. Prezbiterium przesklepione jest neogotyckim krzyżowym dwuprzęsłowym sklepieniem z gurtami spływającymi na przyścienne pilastry. Podobnie przesklepione są kaplice bocznej nawy, która dla odmiany zamknięta jest górą stropem drewnianym płaskim. Łuk tęczy, arkady kaplic i wejście do zakrystii przesklepione są półkoliście. Z zewnątrz mury wzmocnione są skarpami, przy prezbiterium dwuuskokowymi, przy nawie pojedynczymi, lecz tak masywnymi, że mogły kiedyś przenosić siłę rozpierającą sklepienia gotyckiego. Masyw tych ostatnich łagodzą i dekorują podtynkowe wnęki (blendy) ostrołukowe, w dolnej partii podwójne bez słupka, ponad uskokiem bliźniacze ze słupkiem. Na wschodniej ścianie prezbiterium blenda przesklepiona jest późnogotyckim oślim grzbietem. (Tudorów). Cokół budynku ceglany, wydzielony uskokiem na zewnątrz. Na północnej ścianie nawy licznie przemurowania, ślady wejść, sklepień po dawnej dobudowanym i rozebranym klasztorze pijarów. W górnej partii ściany kilka niewysokich okien ostrołukowych, głęboko rozglifionych oraz blend. W szczytowej ścianie zachodniej nad kruchtą dwie blendy skrajnie przesklepione są półkoliście a środkowa podobnie, lecz z uskokiem. Ściany szczytowe korpusu nawy posiadają zwieńczenie neogotyckie z lat 1860-64. Dachy siodłowe, kryte nad prezbiterium i kaplicami dachówką, nad nawą i dobudówkami blachą, co zupełnie zatraciło pierwotny charakter stromego dachu gotyckiego. Widocznego na akwareli Stronczyńskiego z połowy XIX w. Zasadniczy wystrój wnętrza jest neogotycki z XIX w., jednakże zachowały się niektóre elementy starsze. W lewym ołtarzu bocznym znajduje się płaskorzeźba patronki kościoła, Matki Boskiej Szkaplerznej z XVIII/XIX w., w ołtarzu kaplicy północnej św. Stanisław i Sebastian z XVIII w., w kaplicy południowej krucyfiks z XVI w. Ze sprzętu liturgicznego najwartościowsza jest późnogotycka monstrancja wieżyczkowa z XVI w. z barokową puszką, popiersiem Boga Ojca i gołębicą oraz figurkami św. Piotra i Stanisława biskupa, Łukasza i Mateusza z XVII w., jednakże ze stopą dorobioną już w XIX w.
Fragment wnętrza kościoła. Widok na chór i organy.

Neogotycka drewniana dzwonnica.

W północno-zachodnim narożu cmentarza kościelnego znajduje się neogotycka, pięknej cielskiej roboty drewniana dzwonnica. Jest w niej dzwon fundowany w 1729 r. przez Benedykta Kozłowskiego, mieszczanina radziejowskiego, odlany przez F.F. Kriegera w Toruniu, a przelany w 1783 r. przez Andrzeja Jędraszkiewicza.

Należy żałować, że brak współczesnej inwentaryzacji architektonicznej budynku kościoła nie pozwala przeprowadzić analiz porównawczych z podobnymi gotyckimi rozwiązaniami kujawskimi lub krajowymi. Budynek utrzymany jest w dobrym stanie. Szczegółowo przebadanie wątków muru szczególnie zakrytych tynkami na pewno pozwoliłoby na lepsze odtworzenie wyobrażenia pierwotnego kościoła gotyckiego.

Źródła:

• Dzieje Radziejowa Kujawskiego, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Danielewicza

Strona internetowa parafii...