Urząd Miasta Radziejówportal informacyjny

Nie znamy daty założenia cmentarza żydowskiego w Radziejowie. Zapewne nastąpiło to w początkach XIX wieku, z tego okresu bowiem zachowały się wzmianki o działalności miejscowego bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza, mamy też informacje, że właśnie wtedy  Radziejów zamieszkiwała stosunkowo duża  społeczność żydowska. Nekropolia znajdowała się w południowej części miasta,  kilkadziesiąt do 140 metrów od  końca obecnych ulic Ogrodowej i Sosnowej. Dokładną lokalizację kirkutu zaznaczono na przedwojennych mapach okolic Radziejowa.

Podczas drugiej wojny światowej z rozkazu Niemców cmentarz został zdewastowany. Przytoczmy tu fragment listu, przysłanego w 1992 roku przez jednego z mieszkańców Radziejowa do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie: "W niedzielę 22 kwietnia 1942 roku, a więc kilka dni po wywózce resztek ludności żydowskiej z Radziejowa, gestapowiec Beck przybył do osiedla zwanego wówczas Góry, popędził ludzi do roboty i kazał im poniszczyć nagrobki na cmentarzu żydowskim. Dotąd znajdują się jeszcze gdzie niegdzie części nagrobków, użyte jako schody wejściowe do domów". Wyrwane z ziemi macewy  wykorzystano do różnych prac budowlanych. Dzieła zniszczenia dokonano później, decyzją rady powiatowej w 1956 roku prawie całą część terenu, na którym zlokalizowany był cmentarz, przeznaczono na wyrobisko żwiru. Przez następne kilkanaście lat wybrano stąd objętość gruntu długości około dwustu trzydziestu, szerokości stu dwudziestu  i wysokości kilkunastu metrów niszcząc bezpowrotnie większą część cmentarza. Poniżej urządzono w tym miejscu miasteczko ruchu drogowego. Na cmentarzu nie zachowały się żadne macewy. Jedyną materialną pozostałością po radziejowskim Kirkucie są odnalezione w 2012 r. fragmenty macew znajdujące się obecnie w radziejowskiej Izbie Regionalnej, macewy te stanowiły przez kilkadziesiąt lat podłogę pomieszczeń gospodarczych na jednej z posesji w Radziejowie. Dzisiaj znanych jest też kilka zdjęć  radziejowskiego kirkutu, znajdujących się w prywatnych zbiorach lub zasobach Internetu.

Radziejów był pierwszym miastem na Kujawach w którym osiedlili się Żydzi było to 1432r., tutaj żyli i współtworzyli historię miasta przez następnych kilkaset lat. Większa społeczność żydowska zamieszkiwała Radziejów od początku XIX w., w 1808r. było 84 Żydów co stanowiło 10,2%  ludności a w 1820 r. już 198 (16,5% ), tuż przed  II Wojną Światową w 1939r. Radziejów zamieszkiwało 649 Żydów co stanowiło 13,5%  ludności miasteczka. Eksterminacja rozpoczęła się wiosną 1942 r. Poprzedziła ją ostatnia, zorganizowana na dużą skalę grabież żydowskiego mienia w sali miejscowej remizy strażackiej (26 stycznia 1942 roku). Wcześniej część Żydów przekupując urzędników zdobyła zaświadczenia umożliwiające wyjazd z Radziejowa.  Zagłada nastąpiła 22 IV 1942r. kiedy to samochodami około 100 ostatnich Żydów z Radziejowa zostało wywiezionych, jak można sądzić, do obozu masowej zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem i tam zamordowanych. Po  wojnie do Radziejowa powróciło 41 Żydów  w 1949r. i w następnych  latach pozostały już tylko pojedyncze osoby.

Opracował: Krzysztof Wątrobicz

Posiadamy stosunkowo mało informacji o tej świątyni które możemy uznać za pewne. Nie mamy przekazów kiedy powstała, natomiast wiemy że była pierwotnym kościołem parafialnym dla Radziejowa (w wizytacjach kościelnych z XVI w. określana jest jako kościół niegdyś parafialny w stosunku do fary radziejowskiej).  Na bardzo wczesne pochodzenie kościoła św. Jana Chrzciciela wskazuje samo wezwanie rozpowszechnione w XI  i XII w.   W XVI w. innowiercy (Kalwini) osiedli przy niewielkim, drewnianym kościele św. Jana Chrzciciela położonym na wzgórzu w kierunku południowym w stosunku do murowanego kościoła Parafialnego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.  Mimo, że nie ma dokładnych danych o tym kto był fundatorem kościoła św.  Jana Chrzciciela, jednak jakieś prawa do niej mieli Leszczyńscy i dlatego około 1554r. Rafał Leszczyński , starosta radziejowski, oddał ją na użytek ministrom kalwińskim, którzy założyli przy niej szkołę. W Radziejowie była wówczas znaczna liczba innowierców, którzy słuchali kazań swojego ministra – Mikołajewskiego, który urzędował przy kościele św. Jana Chrzciciela za miastem, prowadził tu także szkołę w której miał ponad czterdziestu uczniów. Wobec sprzeciwu katolików wyrażonego słowami biskupów włocławskich sejmik obradujący w Radziejowie w 1618r. nakazał oddać tę świątynię katolikom. W jakim znajdowała się wówczas stanie nie wiemy. Wkrótce jednak  została zniszczona przez Szwedów  i  nigdy już nie odbudowana.  Na kościół św. Jana Chrzciciela różnych  zapisów dokonywali mieszczanie radziejowscy. W 1493r. od niejakiego Stefana wpłynęła jedna grzywna. Dwa lata później znacznie poważniejszy zapis poczyniła rodzina Choraszków, mianowicie nadała 4,5 grzywny rocznie z płatnością na święto patrona. W 1500 r. drobny legat uczyniła Barbara Hawza. Dwadzieścia lat później również zachowała się wzmianka o nadaniach na rzecz tego kościoła. Widać więc, że kościół św. Jana Chrzciciela pełnił w tym czasie funkcje liturgiczne i może uchodzić za filialny w stosunku do kościoła farnego. W literaturze spotykamy odmienne stanowiska co do jego usytuowania a zważywszy na przypisywanie mu funkcji pierwszego kościoła parafialnego jest to sprawa kluczowa w kwestii chronologii i topografii średniowiecznego miasta.  Jedni szukają go we wsi Stary Radziejów, inni bliżej dzisiejszego miasta. Według dociekań Bogumiła Rogalskiego, kościół ten usytuowany był w pobliżu kościoła farnego, w południowej części miasta, czyli na średniowiecznym przedmieściu. Według przypuszczeń tegoż autora, kościół  św. Jana Chrzciciela był kościołem farnym dla lokowanego w 1252r. miasta na terenie dawnej wsi Obora, rozciągającej się za kościołem farnym. Wizytacje z końca XVI w. podają, że kościół ten był mały, drewniany i znajdował się na wyniosłym wzgórzu poza miastem. Wizytacja z pierwszej połowy XVII w. wyraźnie mówi, że kościół ten uległ zniszczeniu, a innowiercy w tym samym miejscu wybudowali własną świątynię. W wizytacji z 1770 r. kościół św. Jana zniszczony przez arian umiejscawiano z tyłu fary, w kierunku południowym na pagórku. Jednocześnie odnotowano istnienie w Starym Radziejowie publicznej kaplicy, z bliżej nieokreślonego czasu. W XIX w. kościół ten lokalizowano w pobliżu plebani. W świetle przedstawionych źródeł kościół św. Jana Chrzciciela stał poza miastem, czyli obszarem zabudowanym, na południe od fary, ale nie na średniowiecznym przedmieściu bo takiego w tym miejscu nie było. Nic go nie łączyło ze Starym Radziejowem, gdzie znajdowała się kaplica ufundowana ku czci poległych w bitwie płowieckiej 1331r. Niewątpliwie należy go uznać za pierwotny kościół parafialny dla Radziejowa. Ta najstarsza świątynia parafialna związana była z pierwotną lokacją miasta. Po przeniesieniu miasta na niezbyt odległe miejsce  od starego wzniesiono nowy kościół parafialny a poprzedni stał się filialnym. Kościół św. Jana Chrzciciela istniał i pełnił posługę duszpasterską w XVI stuleciu o czym zaświadczają współczesne mu źródła. Wobec niejasności w ustaleniu chronologii etapów tworzenia miasta trudno cokolwiek pewniejszego powiedzieć. Podobno kościół św. Jana Chrzciciela znajdował się tak blisko fary radziejowskiej, że śpiewy dochodzące z kościoła św. Jana zakłócały modlitwy w kościele farnym. Miejmy nadzieję, że w przyszłości przeprowadzone zostaną badania archeologiczne nakierowane na odnalezienie reliktów kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, co pozwoliłoby na przybliżenie wczesnych dziejów miasta i parafii.

Opracował Krzysztof Wątrobicz na podstawie:
 - „Dzieje Radziejowa Kujawskiego”, pod. red. Jerzego  Danielewicza, Bydgoszcz 1982r.
 - „Radziejów poprzez stulecia”, pod red. Dariusza  Karczewskiego, Włocławek-Radziejów 2002 r.

Przy  obecnej ulicy Zachodniej w Radziejowie istniały sąsiadujące ze sobą dwie synagogi. Pierwsza drewniana, została wybudowana najprawdopodobniej w pierwszej ćwierci XIX w. Drugą  murowaną synagogę noszącą nazwę Beit Rachel (Dom Racheli) wybudowano w latach 1935-1938  a ufundował ją jeden z synów radziejowskiego rabina Mazura, który pełnił swój urząd w  końcu XIX wieku i początkach XX wieku. Tuż przed wybuchem wojny w 1939r. na stanowisko rabina w Radziejowie został powołany Izrael Mosze Olewski. Niemcy spalili synagogi 8 listopada 1939 roku a odpowiedzialnością obarczyli Żydów. Za dowód uznali znalezienie u jednego z zatrzymanych paczki zapałek. Do dzisiaj po spalonych i następnie zburzonych podczas okupacji synagogach nie pozostał żaden ślad.  Jedyne czym dysponujemy w zbiorach prywatnych lub zasobach Internetu to zdjęcia: oddania do użytku w 1938r. i  zdjęcie z okresu okupacji  murowanej synagogi z nadpalonym dachem.  W XVI w. radziejowscy Żydzi posiadali  swoją synagogę,  która była usytuowana na „ Piaskach za wiatrakami ”, w południowej części miasta.

Opracował: Krzysztof Wątrobicz

Pierwotnie był budowlą drewnianą jak większość grodów Polski piastowskiej. Prawdopodobnie był usytuowany po pierwotnej siedzibie kasztelańskiej. Kasztelania radziejowska powstała w 1271 roku. Zamek radziejowski gościł władców polski, książąt i królów: Władysława Łokietka oraz Władysława Jagiełłę. Zapewne w ciągu dziejów zamek był rozbudowywany i ulepszany pod względem trwałości materiałów budowlanych. W swych początkach pełnił zapewne funkcję obronnego grodziska, jednak z czasem przebudowany został jako siedziba administracyjna - dwór starościński. W wieku XVI starostowie radziejowscy z rodu Leszczyńskich wzmocnili zamek radziejowski murowanymi murami i basztą. Z lustracji i opisów wynika, że w schyłkowych swych dziejach zamek otoczony był parkanem, wrotami rozwartymi w kierunku rynku. Ponadto posiadał wierzę murowaną w kwadrat, przyległą do głównej bryły obiektu oraz stajnie, browar, karczmę a także przyległe pomieszczenia gospodarcze. W przebogatych dziejach historycznych miasta stał się miejscem zjazdów-sejmików szlachty prowincjonalnej województw brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego, sądów grodzkich, ziemskich. W izbach zamku- dworu starościńskiego znajdowało się także archiwum ksiąg grodzkich i ziemskich, natomiast w baszcie zamkowej osadzano przestępców i skazanych. Zamek - dwór radziejowski wielokroć ulegał pożarom i zawieruchom wojen. Zaczął popadać w ruinę w czasie "potopu szwedzkiego"  w roku 1657. Kolejnych zniszczeń dopełniły wydarzenia "wojny północnej" 1702 i 1704 roku. Zamek w pełnej sylwetce, choć bardzo podupadłej widziany był jeszcze w latach 70 tych XVIII wieku. Zniknął zupełnie z powierzchni ziemi na skutek rozbiórki w roku 1820. Pozostała po zamku - dworze radziejowskim lokalna legenda o tajemniczych tunelach i korytarzach łączących klasztor i kościół farny, a także o tunelu prowadzącym poza teren Radziejowa. O lokalizacji zamku dziś świadczy tabliczka z nazwą ulicy - Zamkowa.

 

                                                           Opracował:  Leszek Kalicki

 

     Ppłk  piech. Antoni  Iglewski ps. „Suseł”, „Igła”, „Nieczuja”, „Antoni”, „Mazecki”, „Vanadi”, „Ponar”. Nazwiska  konspiracyjne: Władysław  Drożdżewski , Jan Barański , Nikodem Galewski, Józef Sikorski. Ur. 1.I.1899 r. w Radziejowie Kujawskim, pow.nieszawski , woj. warszawskie, syn   Franciszka i Julii z d.  Mazecka . W Radziejowie Kujawskim  spędził  młodość.
Czytaj więcej...

Artykuł TUTAJ TEŻ DZIAŁA SIĘ HISTORIA...

Opracował Krzysztof Wątrobicz